ดร.สังกมา อธิบายความเปลี่ยนแปลงที่กำลังเกิดขึ้นโดยยกสิ่งที่ มาร์แชล แม็คลูฮัน (Marshall McLuhan) นักวิชาการด้านสื่อสารชาวคานาดาเคยว่าไว้ในช่วงการปฏิวัติสื่อครั้งสำคัญที่เปลี่ยนจากสิ่งพิมพ์สู่โทรทัศน์ว่า “(รูปแบบ) สื่อนั่นแหละคือข้อความ (สิ่งสำคัญ)” (The medium is the message.)

นั่นหมายถึงสื่อเปลี่ยน เทคโนโลยีเปลี่ยน ความสัมพันธ์เปลี่ยน แม้จะเป็นทฤษฎีเก่า แต่เมื่อเกิดการปรับเปลี่ยนเทคโนโลยีเข้าสู่ยุค digital disruption ก็ได้ทำให้ทุกอย่างเปลี่ยนไป ทั้งการเล่าข่าว (storytelling) การเล่าเรื่องด้วยภาพก็เปลี่ยน กลุ่มเป้าหมายก็เปลี่ยน และวิถีชีวิตผู้คนก็เปลี่ยน

ยุคสมัยของสื่อปัจจุบันต่างจากยุคที่อาจารย์สังกมาเคยวิ่งอยู่ในสนามข่าว เพราะนักข่าวยุคนี้ต้องทำได้ทุกอย่าง ทั้งถ่ายภาพนิ่ง ภาพเคลื่อนไหว ประเด็นต้องได้ ข่าวก็ต้องได้ กราฟฟิกก็ต้องได้ ต้องทำได้อยู่ในตัวคนเดียว ซึ่งได้เปลี่ยนคำเรียกเป็น content creator “ภาพที่เห็นชัดตอนมาสอนหนังสือ คนรุ่นใหม่ไม่ได้ดูแพลตฟอร์มเดียวกับเรา คนที่ดังมาก ๆ ในรุ่นเรา เรียกว่าเป็นปูชนียบุคคลที่เชิญมาบรรยายเมื่อ 7-8 ปีที่แล้ว เด็กไม่รู้จัก คนที่มาก็อึ้ง คนรุ่นใหม่ก็อึ้ง เพื่อน ๆ ก็โดนเลย์ออฟหายไปหมดเลย เพราะภูมิทัศน์สื่อมันเปลี่ยนไว”

ประเด็นที่อาจารย์ฉายภาพให้เห็นก็คือว่า ผลกระทบต่อคนที่โตมาจากสื่อสิ่งพิมพ์ (journalism) ซึ่งเป็นนักข่าวพันธุ์เก่า เพราะองค์กรข่าวยุคใหม่ต้องการนักข่าวแบบ multi task ที่ทำได้ทุกอย่าง เช่น คลิปสั้น ๆ ที่เป็นกระแสไปวัน ๆ 2-3 วันก็หายไป นักวิชาการเรียกว่า trivialism ที่เป็นเรื่องเบา ๆ ไร้สาระ ส่วนข่าวที่มีความเป็น journalism ที่ลึกซึ้งและเป็นรากของการทำข่าวเจาะ เกาะติด ขุดคุ้ยในยุคอนาล็อค ซึ่งเป็นหลักของวิชาชีพสื่อที่ต้องตรวจสอบผู้มีอำนาจ มันหายไป

“โลกรอบตัวมันเปลี่ยน แต่เราไปทำข่าวแค่ 15 วิ เลยเกิดเหตุการณ์อย่างลุงพล เอาเรตติ้ง นักข่าวก็มาบ่นว่าไปทำข่าวเจาะแล้ว บก.ไม่เอา ฝั่งองค์กรสื่อก็เปลี่ยน แต่ก่อนถ้ามติชนเปิดประเด็นจะหนาวกันทุกสำนัก แต่ทุกวันนี้ข่าวคล้าย ๆ กันหมด ลอกข่าวกันอีกต่างหาก ทุกวันนี้อ่านข่าวเหมือนกันทุกตัวอักษร

“เคยไปประชุมกับสมาคมนักข่าว เขาจะเรียกร้องนักข่าวต้องอย่างนั้นอย่างนี้ บอกว่าต้นน้ำสอนไม่ดี มหาวิทยาลัยสอนยังไง จริง ๆ ต้องดูกลางน้ำ ปลายน้ำ ดูองค์กรสื่อ ถ้าตามข่าวต่างประเทศ องค์กรข่าวจะต้องสอนให้นักข่าวโตมาเหมือนนักข่าวฝรั่ง”

ดร.สังกมายกตัวอย่าง นาโอมิ ไคลน์ (Naomi Klein) ที่เติบโตจากนักข่าว (ไคลน์เป็นนักเขียนนักหนังสือพิมพ์หญิงชาวแคนาดาชื่อดังระดับโลกที่เขียนหนังสือวิพากษ์ทุนนิยม เช่น No Logo: Taking Aim at the Brand Bullies’, The Shock Doctrine: The Rise of Disaster Capitalism ฯลฯ) หรือ บ็อบ วูดเวิร์ด (Bob Woodward) ที่ทำข่าว watergate ทุกวันนี้ยังเข้มข้นกับการทำข่าว, คริสติอาน อมานปอร์ (Christiane Amanpour) นักข่าวและผู้ประกาศข่าวชื่อดังของ CNN ในลอนดอน หรือ มาเรีย เรสซา (Maria Ressa) นักข่าวฟิลิปปินส์ที่เพิ่งได้รางวัลโนเบลสาขาสันติภาพของนอร์เวย์ ประจำปี 2021  

“คนพวกนี้องค์กรจะให้ทำข่าวเจาะ ต้องมีเวลาอ่านหนังสือ องค์กรต้องสร้างกลไกให้นักข่าวทำข่าวเจาะ มีทีมวิจัยช่วยทำงาน ซึ่งเคยคุยกับสมาคมฯ ก็บอกว่านักข่าวนำเสนอภาพรุนแรง นักข่าวต้องมีจริยธรรม แต่คุณก็เป็น บก. ข้างใน ซึ่งคนที่ตำหนิก็เป็นหัวหน้ากันทั้งนั้นเลย หลังจากนั้นเขาก็ไม่เชิญเราอีกเลย (หัวเราะ) คุณก็เอายอดขายอยู่ดี แต่คุณเทศนาคนอื่น

“ประเด็นของเราคือว่า องค์กรสื่อต้องมีโครงสร้างสนับสนุนให้นักข่าวเติบโตสาย journalism อย่างเข้มข้น ยกตัวอย่าง นาโอมิ ไคลน์ ที่เขียนหนังสือโดยมาเชื่อมโยงกับข่าวซึ่งน่าอ่าน ซึ่งถ้าไม่ใช่นักข่าวนักวิชาการเขียนไม่ได้ ไม่สนุก ฉะนั้นต้องทำให้นักข่าวไปทำมากกว่าใช้ไปทำคลิปไปวัน ๆ บางทีมีสปอนเซอร์คอนเทนต์อีก”

เอาเข้าจริงแยกไม่ออกด้วยซ้ำว่าใครเป็นสื่อเพราะมีสื่อหลากหลายมาก และก็ตามมาด้วยปัญหาเรื่องความน่าเชื่อถือ ซึ่งคณะที่สอนด้านสื่อสารมวลชนต้องให้ความสำคัญเรื่องความน่าเชื่อถือ, การตรวจสอบ และความรับผิดชอบของสื่อต่อสังคม

“คนที่ห่วงว่าภูมิทัศน์สื่อเปลี่ยนจะปรับอย่างไร ซึ่งถึงเวลาหนึ่งก็ต้องการสื่อที่มีวุฒิภาวะเพื่อทำหน้าที่กรองเนื้อหา แต่จะทำอย่างไรให้อนาล็อคซ้อนกับดิจิทัลให้ได้ หรือเป็น data journalism ให้มีความเป็นนักข่าวที่แข็งแรง ไม่ใช่ไม่มีคนกลั่นกรอง วิชาชีพนิเทศฯ ต้องแข็งแรง แพลตฟอร์มจะเปลี่ยนอย่างไร แต่เราเป็นนักเล่าเรื่องก็เปลี่ยนแค่วิธีการเล่าเรื่องไป

“แฟร์น็อง โบรเดล (Fernand Braudel) นักประวัติศาสตร์ชาวฝรั่งเศสเขาพูดว่า ถ้ามองการเปลี่ยนแปลงจะใช้ระยะเวลาหนึ่ง ตอนนี้เราอยู่ในระยะเวลาของการเปลี่ยนผ่านของอิทธิพลเก่า จากสองขั้วอเมริกา-รัสเซีย มาเป็นอเมริกา รัสเซีย จีน มีบริคส์ มีอินโดฯ นี่คือการเปลี่ยน และมีการเปลี่ยนเทคโนโลยี เปลี่ยนเรื่องความแตกต่างของเจนเนอเรชั่นและคุณค่าบางอย่างทั่วโลกไปหมด เด็กเขาก็ work-life balance (ปรับสมดุลชีวิตทำงาน) ที่ แฟร์น็อง โบรเดล พูดช่วงของการเปลี่ยน ซึ่งถ้าใครมองไม่เห็นมันอันตราย บางคนมองไม่เห็นปลายคลื่นข้างบนที่มา”